Μηχανισμοί Εκμάθησης Λέξεων.
Ο τρόπος που τα βρέφη και τα νήπια κατακτούν λεξιλόγιο στη μητρική τους γλώσσα είναι εντυπωσιακός. Στην εκμάθηση ξένων γλωσσών οι μαθητές χρησιμοποιούν ανάλογες τεχνικές.
Οι λέξεις είναι συμφωνημένα αυθαίρετα σύμβολα, σύνολα μορφωμάτων και μονάδες νοήματος. Σε ηλικία περίπου 12 μηνών έχουμε την πρώτη παραγωγή γλώσσας και μέχρι τους 18 μήνες τα βρέφη έχουν κατακτήσει ένα σώμα λεξιλογίου περίπου 50 λέξεων.
Το φαινόμενο της λεξιλογικής έκρηξης (vocabulary spurt, Dromi, 1987) εμφανίζεται μετά τους 18 μήνες και διαρκεί μέχρι τη σχολική ηλικία. Όλοι οι θεωρητικοί συμφωνούν ότι η μετάβαση από τις 50 στις 10.000 λέξεις είναι ένα εκπληκτικό κατόρθωμα. Σε αντίθεση με τον Dromi, o Bloom (2004) θεωρεί ότι η απόκτηση λεξιλογίου είναι μια συνεχής διαδικασία με σταθερό ρυθμό αλλαγών.
Μέσω της διδασκαλίας από τους οικείους γίνεται εκμάθηση λέξεων και το βρέφος ταυτίζει το ηχητικό σύμβολο -σημαίνον- με ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, πρόσωπο, ζώο ή ιδέα στο οποίο αναφέρεται η λέξη -σημαινόμενο- . Το φαινόμενο αυτό λέγεται ταχεία ταύτιση (fast mapping). H εκμάθηση λέξεων είναι επαγωγική διαδικασία. Γίνεται δηλαδή έκθεση σε νέο λεξιλόγιο που έχει την μορφή παραδείγματος. Μέσα από την επαγωγική διαδικασία, το βρέφος καταλήγει στη δημιουργία ενός κανόνα. Η έκθεση σε νέο λεξιλόγιο κάτω από ιδανικές συνθήκες προϋποθέτει προσήλωση και του γονέα και του βρέφους σε κάποιο αντικείμενο που υπάρχει στο χώρο. Ο ενήλικας επαναλαμβάνει τη λέξη αρκετές φορές και το βρέφος κάνει απόπειρες μίμησης. Γίνεται ταύτιση της σημαίνοντος και σημαινόμενου και φθάνουμε στη μάθηση. Έτσι τα βρέφη μαθαίνουν νέες λέξεις και συνήθως τις θυμούνται. Πολλές φορές γίνεται έκθεση σε νέο λεξιλόγιο κάτω από λιγότερο ιδανικές συνθήκες. Όταν, δηλαδή, το αναφερόμενο (σημαινόμενο = referent) δεν υπάρχει στο χώρο.
Η εκμάθηση λεξιλογίου είναι παγκόσμιο φαινόμενο και δεν διαφέρει σημαντικά από πολιτισμό σε πολιτισμό. Η γλώσσα κατακτάτε περίπου στη ίδια ηλικία και έχει παρόμοια αποτελεσματικότητα σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης.
Σύμφωνα με τον Gil Diesendruck έξι μηχανισμοί εμπλέκονται στην εκμάθηση λέξεων σε βρέφη και νήπια. Ο Gil Diesendruck διακρίνει επίσης τους έξι μηχανισμούς σε ενδογενείς και εξωγενείς και στο αν είναι άμεσα συσχετισμένοι με τη λεξιλογική πλευρά της γλώσσας (lexical specific). Στην καθημερινή πρακτική πάντα υπάρχει συνδυασμός τουλάχιστον δύο μηχανισμών εκμάθησης αφού ο κάθε ένας μεμονωμένα δεν επαρκεί.
Α. Μηχανισμός γλωσσικού εισερχόμενου (input).
Εξωγενής μηχανισμός και άμεσα συσχετισμένος με το λεξιλόγιο (lexical specific).
Έχει βρεθεί ότι τα παιδιά που οι γονείς τους ανήκουν σε υψηλότερες κοινωνικοοικονομικές τάξεις έχουν μεγαλύτερο εύρος λεξιλογίου. Ο μητρικός λόγος είναι πολύ σημαντικός. Ένα πλούσιο λεξιλόγιο της μητέρας προμηνύει ένα αντίστοιχο λεξιλόγιο στο παιδί. Οι λέξεις υψηλής συχνότητας στο λόγο της μητέρας πρέπει να αναμένεται ότι θα αποτελέσουν αντίστοιχα λέξεις υψηλής συχνότητας και στο λεξιλόγιο του παιδιού. Ο λόγος των γονέων επηρεάζει την ποσότητα και τον τρόπο που μαθαίνουν τα βρέφη και τα νήπια. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γονείς δεν χρησιμοποιούν δύο διαφορετικές λέξεις για το ίδιο αντικείμενο. Έτσι δημιουργείται η προσδοκία ότι αυτό είναι και το καλύτερο όνομα για το συγκεκριμένο αντικείμενο.
Β. Συντακτικό.
Ενδογενής μηχανισμός και συσχετισμένος με το λεξιλόγιο.
Με την έκθεση στη μητρική τους γλώσσα σταδιακά τα βρέφη αναπτύσσουν μια ευαισθησία στις γραμματικές ομάδες. Με το άκουσμα ενός μετρήσιμου ουσιαστικού, η αντίληψή τους αναζητά ένα αντικείμενο. Με το άκουσμα ενός κύριου ουσιαστικού (πχ. Μιχαήλ) αντιλαμβάνονται αναφορά σε πρόσωπο. Με το άκουσμα επιθέτου αντιλαμβάνονται χαρακτηρισμό (καλό – κακό). Τέλος, με το άκουσμα ρημάτων αντιλαμβάνονται δράση. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι πριν τα δεύτερα γενέθλιά τους έχουν κατακτήσει την αντίληψη των διαφορετικών γραμματικών ομάδων.
Γ. Λεκτικοί περιορισμοί.
Ενδογενής μηχανισμός και συσχετισμένος με το λεξιλόγιο.
α) Ο κανόνας του ολόκληρου αντικειμένου. Οι λέξεις αναφέρονται σε ολόκληρο το αντικείμενο και όχι στα μέρη ή μεμονωμένα χαρακτηριστικά του.
β) Ο ταξονομικός κανόνας . Αφορά τις συσχετίσεις που κάνουν ανάμεσα σε μετρήσιμα ουσιαστικά και αντικείμενα, ανάμεσα σε ρήματα που δείχνουν δράση, ανάμεσα σε επίθετα και χαρακτηριστικά αντικειμένων.
γ) Ο κανόνας του αμοιβαίου αποκλεισμού. Κάθε αντικείμενο έχει ένα όνομα.
Δ. Η προσοχή.
Ενδογενής μηχανισμός που σχετίζεται με γενικές γνωσιακές δεξιότητες και όχι με το λεξιλογικό υλικό (non-lexical specific).
Η εστίαση της προσοχής είναι απαραίτητη για να αντιληφθεί, να μάθει και να θυμάται ένα βρέφος το νέο λεξιλογικό υλικό στο οποίο εκτίθεται. Ο μηχανισμός αυτός εξηγείται σε συνδυασμό με παράγοντες συσχετισμένης μάθησης όπως αντίληψη, μνήμη κλπ. Αποτελέσματα ερευνών με βρέφη και νήπια έχουν καταλήξει ότι υπάρχει μια προτίμηση στο σχήμα του αντικειμένου και όχι τόσο στο χρώμα, το μέγεθος ή το υλικό. Πραγματικά, αν σκεφθούμε μερικά μετρήσιμα ουσιαστικά που συνήθως αποτελούν ένα πρώιμο λεξιλόγιο καταλήγουμε ότι πολλά από αυτά είναι δηλωτικά σχήματος. Ένα μολύβι, για παράδειγμα, είναι κυλινδρικό, ένα κουτί είναι κύβος, ένα πορτοκάλι είναι σφαιρικό, ένα τρενάκι είναι παραλληλόγραμμο.
Ε. Μηχανισμός διευκόλυνσης της αντίληψης.
Ενδογενής μηχανισμός και σχετιζόμενος με γενικές γνωσιακές δεξιότητες που είναι έμφυτες στον άνθρωπο΄.
Τα βρέφη και τα νήπια για να διευκολύνουν την εκμάθηση νέων λέξεων, έχουν την τάση να δημιουργούν ομάδες. Πραγματικά οι ομάδες αντιπροσωπεύουν ένα στάδιο προγλωσσικής γνώσης. Με το άκουσμα μιάς νέας λέξης (πχ. ποτήρι), αναζητούν μια ομάδα για να κατατάξουν την νέα αυτή μονάδα νοήματος. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε ομάδες όπως έμψυχα ή άψυχα ουσιαστικά, μετρήσιμα και μη μετρήσιμα, ή ουσιαστικά που βρίσκονται εντός ή εκτός σπιτιού πχ. ‘’καναπές’’ και ‘’αυτοκίνητο’’ αντίστοιχα.
ΣΤ. Ο πραγματολογικός μηχανισμός (pragmatics).
Eνδογενής και μη συσχετισμένος με το λεξιλογικό υλικό.
Αυτός ο μηχανισμός έχει να κάνει με το κοινωνικό η ρεαλιστικό γίγνεσθαι το οποίο πλαισιώνει μια επικοινωνιακή προσπάθεια. Η επικοινωνία δεν λαμβάνει χώρα σε ένα κενό. Συνήθως υπάρχει ένα τεκτενόμενο, ένα συμβάν που χρωματίζει την όποια επικοινωνιακή αλληλεπίδραση ανάμεσα σε ανθρώπους. Και στην περίπτωση αυτή τα βρέφη προσπαθούν να διευκολύνουν τον εαυτό τους με στόχο την κατανόηση λόγου. Χρησιμοποιούν τα ποικίλα επικοινωνιακά συμφραζόμενα όπως τη συμπεριφορά του ομιλητή και τις ψυχολογικές ενδείξεις (χαρούμενος, ήρεμος, ενθουσιασμένος). Προσπαθούν να ΄διαβάσουν΄, να ανιχνεύσουν την προδιάθεση και τις προθέσεις του. Αναρωτιούνται τι έχει στο μυαλό του ο ομιλητής και σε συνδυασμό με το άκουσμα λόγου προσπαθούν να βγάλουν νόημα.
Το μοντέλο ανάδυσης λεξιλογίου (emergentist model).
Τρείς αρχές διέπουν το μοντέλο ανάδυσης λεξιλογίου.
1 Η χρήση πολλαπλών μηχανισμών σε κάθε προσπάθεια εκμάθησης λεξιλογίου.
2 Η αξιολόγηση, το ‘ζύγισμα’ των μηχανισμών ώστε να επιλεγούν οι ιδεώδεις εξ αυτών που θα διευκολύνουν την εκμάθηση λεξιλογίου. Ο τρόπος εκτίμησης των διαφορετικών μηχανισμών αλλάζει καθώς προχωρεί η εγκεφαλική και γλωσσική ανάπτυξη.
3 Η αυτοματοποίηση της διαδικασίας εκμάθησης λέξεων. Η αυτοματοποίηση είναι επακόλουθο της ανάπτυξης. Οι μαθησιακές αρχές αναδύονται από την ήδη υπάρχουσα εμπειρία του βρέφους και του ήδη κατακτημένου λεξιλογίου. Έχοντας αποκτήσει κάποια εμπειρία στη χρήση των μηχανισμών εκμάθησης λέξεων και εφόσον έχει συσσωρευτεί κάποιο σώμα λεξιλογίου, το βρέφος ή το νήπιο αυτόματα επιλέγει ποιες μαθησιακές αρχές εξυπηρετούν τη συγκεκριμένη κάθε φορά ανάγκη εκμάθησης. Με τον τρόπο αυτό προχωρεί σε μια ευρύτερη κατάκτηση λεξιλογίου χρησιμοποιώντας τους μηχανισμούς εκμάθησης λέξεων ως γνωστά πλέον εργαλεία. ( Ηοllich, Hirsh-Pasek and Golinkoff, 2000)
Σχέση με λεξιλογικό υλικό
Λεξιλογικοί περιορισμοί /
/ Γλωσσικό εισερχόμενο
Συντακτικό / (input)
/
Ενδογενής πηγή…………………………………………………/…………………………………………Εξωγενής πηγή
Πραγματολογική πλευρά /
Διευκόλυνση αντίληψης /
Προσοχή /
Γενική γνωστική ικανότητα
Σύνταξη: Αθηνά Γιαννάκου (Φεβρουάριος 2020).
Πηγή: Diesendruck Gill. Mechanisms of Word Learning. Blackwell Handbook of Language Development, 257-276. 2008.